ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา

[174] ‘‘อกฏา’’ติ เอตฺถ ต-การสฺส ฏ-การาเทโสติ อาห ‘‘อกตา’’ติ, สเมน, วิสเมน วา เกนจิปิ เหตุนา อกตา, น วิหิตาติ อตฺโถฯ ตถา อกฏวิธาติ เอตฺถาปิฯ นตฺถิ กตวิโธ กรณวิธิ เอเตสนฺติ อกฏวิธาฯ ปททฺวเยนาปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘เอวํ กโรหี’’ติอาทิฯ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส, เทวสฺส, อิสฺสราทิโน จ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาปิตาติ กสฺสจิ อนิมฺมาปิตาฯ กามํ สทฺทโต ยุตฺตํ, อตฺถโต จ ปุริเมน สมานํ, ตถาปิ ปาฬิยมฏฺฐกถายญฺจ อนาคตเมว อคเหตพฺพภาเว การณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตํ เนว ปาฬิย’’นฺติอาทินาฯ

พฺรหฺมชาลสุตฺตสํวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.30) วุตฺตตฺถเมวฯ อิทเมตฺถ โยชนามตฺตํ – วญฺฌาติ หิ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกา, เตน ปถวิกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ รูปสทฺทาทโย หิ ปถวิกายาทีหิ อปฺปฏิพทฺธวุตฺติกาติ ตสฺส ลทฺธิฯ ปพฺพตสฺส กูฏมิว ฐิตาติ กูฏฏฺฐา, ยถา ปพฺพตกูฏํ เกนจิ อนิพฺพตฺติตํ กสฺสจิ จ อนิพฺพตฺตกํ, เอวเมเตปิ สตฺตกายาติ อธิปฺปาโยฯ ยมิทํ ‘‘พีชโต องฺกุราทิ ชายตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ, น อวิชฺชมานํ, อิตรถา อญฺญโตปิ อญฺญสฺส อุปลทฺธิ สิยา, เอวเมเตปิ สตฺตกายา, ตสฺมา เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตาติฯ ฐิตตฺตาติ นิพฺพิการภาเวน สุปฺปติฏฺฐิตตฺตาฯ น จลนฺตีติ น วิการมาปชฺชนฺติฯ วิการาภาวโต หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตตา, อนิญฺชนญฺจ อตฺตโน ปกติยา อวฏฺฐานเมวฯ เตนาห ‘‘น วิปริณมนฺตี’’ติฯ ปกตินฺติ สภาวํ ฯ อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว น อญฺญมญฺญํ อุปหนนฺติฯ สติ หิ วิการมาปาเทตพฺพภาเว อุปฆาตกตา สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพภาเว สติ อนุคฺคาหกตาปีติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘นาล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปถวีเยว กาเยกเทสตฺตา ปถวิกาโย ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ, ปถวิสมูโห วา กายสทฺทสฺส สมูหวาจกตฺตา ยถา ‘‘หตฺถิกาโย’’ติฯ ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการภาวโต น หนฺตพฺพตา, น ฆาเตตพฺพตา จ, ตสฺมา เนว โกจิ หนฺตา, ฆาเตตา วา อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘สตฺตนฺนํ ตฺเวว กายาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ เตสํ สตฺถปฺปหาโรติ ตตฺถ โจทนายาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สตฺตนฺนํ ตฺเววาติ สตฺตนฺนเมวฯ อิติสทฺโท เหตฺถ นิปาตมตฺตํฯ ปหตนฺติ ปหริตํฯ เอกโตธาราทิกํ สตฺถํฯ อนฺตเรเนว ปวิสติ, น เตสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกวลํ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เตสํ ตถา สญฺญามตฺตเมว, หนนฆาตนาทิ ปน ปรมตฺถโต นตฺเถว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติฯ

นิคณฺฐนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา

[177] จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามํ, จตุยามํ เอว จาตุยามํฯ ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยา ปฐโม ยาโม’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.368)ฯ โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขิโตติ อาห ‘‘จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน สํวุโต’’ติ, สํยมตฺโถ วา ยามสทฺโท ยมนํ สญฺญมนํ ยาโมติ กตฺวาฯ ‘‘ยตตฺโต’’ติอาทีสุ วิย หิ อนุปสคฺโคปิ สอุปสคฺโค วิย สญฺญมตฺถวาจโก, โส ปน จตูหิ อากาเรหีติ อาห ‘‘จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรนา’’ติฯ อากาโร โกฏฺฐาโสติ หิ อตฺถโต เอกํฯ วาริโต สพฺพวาริ ยสฺสายํ สพฺพวาริวาริโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ เตนาห ‘‘วาริตสพฺพอุทโก’’ติฯ วาริสทฺเทน เจตฺถ วาริปริโภโค วุตฺโต ยถา ‘‘รตฺตูปรโต’’ติฯ ปฏิกฺขิตฺโต สพฺพสีโตทโก ตปฺปริโภโค ยสฺสาติ ตถาฯ ตนฺติ สีโตทกํฯ สพฺพวาริยุตฺโตติ สํวรลกฺขณมตฺตํ กถิตํฯ สพฺพวาริธุโตติ ปาปนิชฺชรลกฺขณํฯ สพฺพวาริผุโฏติ กมฺมกฺขยลกฺขณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพนา’’ติอาทิมาห, สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ หิ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน ปาปวารเณน สมนฺนาคโตฯ ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณน วิธุตปาโปฯ ผุฏฺโฐติ อฏฺฐนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน โมกฺขปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐ, ตํ ปตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ, อนญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.258; 2.34; 3.199, 200; ม. นิ. 2.384, 398) วิย คมุสทฺโท นิฏฺฐานตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘โกฏิปฺปตฺตจิตฺโต’’ติ, โมกฺขาธิคเมน อุตฺตมมริยาทปฺปตฺตจิตฺโตติ อตฺโถฯ กายาทีสุ อินฺทฺริเยสุ สํยเมตพฺพสฺส อภาวโต สํยตจิตฺโตฯ อตีเต เหตฺถ ต-สทฺโทฯ สํยเมตพฺพสฺส อวเสสสฺส อภาวโต สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตฯ กิญฺจิ สาสนานุโลมนฺติ ปาปวารณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อสุทฺธลทฺธิตายาติ ‘‘อตฺถิ ชีโว, โส จ สิยา นิจฺโจ, สิยา อนิจฺโจ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.177)ฯ เอวมาทิมลีนลทฺธิตายฯ สพฺพาติ กมฺมปกติวิภาคาทิวิสยาปิ สพฺพา นิชฺฌานกฺขนฺติโยฯ ทิฏฺฐิเยวาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโย เอว ชาตาฯ